Me fyelltarin e madh piluriot, Milto Gjiçali. Pa asnjë dyshim ai tani është kthyer në një simbolikë të trashëgimisë shpirtërore piluriote, madje është edhe më shumë se kaq; mbetet një bartës i të shkuarës historike por edhe të sotmes të një grupi kënge me shumë histori e lavdi mbi vehte. Me Eleni Mërkurin përbëjnë dyshen folklorike që si një fill i florinjtë lidh dy e më shumë gjenerata këngëtarësh; të parët që bënë epokë me më të madhin krijues ndër të vdekur e të gjallë Lefter Çipën, dhe të sotmit që me një tjetër krijues po të dinastisë Çipa, Kriston, si vazhdimësi kanë nisur të shkruajnë historinë e tyre të re. Milto Gjiçali qëndron mes tyre si personazh folklorik, si legjendë e gjallë, mjafton të çfaqet fizikisht me kostumin kombëtar dhe vetiu të del përpara një mal i tërë me këngë e avaze piluriote, një trashëgimi e gjallë shpirtërore më vehte. Milto kurdoherë del vet i dytë, si gjymtyrë i është bërë cyla e zverdhëlluar, një jetë në buzë e mes gishtrinjve që lozin mbi bira. Është rritur me të, në shtëpi e ka patur nga babai e gjyshi siç e ruan dhe sot si relike e amanet. Ishte fare i holltë kur nisi të dashurohet pas saj, mbrëmjeve kur mblidheshin në shtëpi se linin të binte në shesh, të dy vëllezërit më të mëdhenj i shikonte në dritë të syrit, sy e vesh sa herë që merrnin cylën e verdhë, sa njeri – tjetri. Mirë i binte dhe Labua, i madhi, por Koçua e qante fare, atë kisha idhull në jetë- më thotë kur e pyes. Kisha edhe Lefter Mërkurin, babain e Lenit, hedhëses pasionante të grupit, edhe ai i binte mirë, nga më të mirët që kishte Piluri, vazhdon më tej bisedën. Xha Lefterin e kishim gjiton, s'na ndante as nata as dita, nga ai burrë kam mësuar shumë – më thotë kur e pyes për të tjerë emra piluriotësh të dëgjuar për fyej e dyjare. Pastaj më tregon se shkollës i ra shkurt, e mbylli me shtatëvjeçaren, edhe për të do të shkonte nga Piluri në Himarë, ashtu ishte koha. Adoleshencën do ta kalonte fushës së Vanovës e maleve për rreth, në punët bujqësore, pas të rriturve, herë – herë edhe me blegtori staneve e tëndave me hie ndërkohë që fyellin se ndau nga vetja. Me këngë e avaze i shkoi edhe ushtria, atë kohë shkollë më vehte për të gjitha. Pastaj çdo gjë e lidh me njeriun që jo vetëm për të, për piluriotë të gjithë u bë “magneti” që i mblodhi pas vehtes vashëzat e djemtë piluriotë për ti bërë “bilbila kënge”, siç kënga vet e thotë. Ishte koha kur Lefter Çipa i kthyer nga qyteti i Vlorës në vendlindje do të niste revolucionin e madh jo thjesht të këngës piluriote por edhe të asaj shqiptare me iso. Ishte koha kur instrumentat , deri atë kohë përdorur nga barinjtë në stane për të qarë hallet e dertet, për tu kënduar bagëtisë e për ti shpurë ato në ujë, tani të futeshin edhe në këngë, në shoqërimin e tyre me avaze fyelli e cyle dyjare. Kishin nisur përgatitjet për festivalin Folklorik Kombëtar të Gjirokastrës dhe udhëheqësi i grupit të Pilurit kishte nisur përgatitjet një vit më përpara e ku “Bejka e Bardhë” prej at’here kishte marrë udhën për në Kalanë e Argjirosë. Tre vetave u kishte besuar melodinë instrumentale, atë që do shoqëronte këngën, mes tyre në fyell Milto Gjiçali. Në cylë dyjare Margarit Kongjini, një tjetër emër i madh i grupit famëmadh të Pilurit e në kaba me fyell, Arqile Lapa. Lefteri i kishte “vizatuar” e hedhur në “pentagram” të gjitha në mendje, edhe meloditë e instrumentave edhe të këngës, një ndërmarrje sa sfiduese aq dhe e guximshme në këndimin tradicional të Bregdetit e Labërisë. Milto Gjiçali e Margarit Kongjini të dy shokë, të dy vërsnikë, të dy as njëzetepesëvjeçarë kurdo të realizonin avazin melodik, avaz që do të “mbushej” nga Arqile Lapa. Arqilea, edhe ky me fyell ishte më i rritur e ai do të bënte mbushjen, “Iso”-n instrumentale, edhe kjo po aq e rëndësishme sa Isua në këngë. Fazat që u prinin festivalit kombëtar do ti kalonin me vlerësimet më makimale, në Himarë së pari e pastaj në Vlorë, specialistët e kulturës për kohën në përbërje të komisioneve seleksionuese do ta kuptonin shpejt se diçka e re dhe e pa ndodhur më parë po vinte nga Ballkoni i Bregut, nga Piluri ku biri i atij fshati Lefter Çipa kishte nisur të shkruante një faqe të re kulturore jo thesht të këtij fshati me bëma të mëdha trimërie por tani me shpirtin polifon të popullit, këngën. Në Gjirokastër, në Kalanë e festivalit grupi i Pilurit do të krijonte befasinë e madhe, “tërmet” folklorik më vehte mënyra e këndimi dhe interpretimit, asnjëherë ndodhur më parë. Askush tjetër gjer atë kohë nuk kishte mundur të binte në skenën e madhe të folkut kombëtar një këngë të tillë shoqëruar me “orkestër” kaq orgjinale e kaq pastorale, me fyej e dyjare. “Bejka e bardhë” përmes një dueti nga më të arrirat në këngën polifonike shqiptare me Vasillo Koka Lapa e Vangjel Gjiçalin nuk po vinte vetëm si një lirikë e mahnitshme baritore , ajo vinte si një fllad i bukur pranveror mbushur me tinguj e zëra zogjsh të maleve të Akrokeranës. Është e pa imagjinueshme se si dy mjeshtra të vërtetë, njeri në fyell e tjetri në cylë dyjare të krijojnë një magji të tillë avazesh e të derdhin bash aty në skenën më të madhë të folklorit kombëtar një “simfoni" folklorike të pa dëgjuar më parë. Milto Gjiçali e Margarit Kongjini po edhe Arqile Lapa në “iso” krijuan një trio të pa përsëritshme shoqëruese për këngët liriko-erotike të grupit të këngës piluriote, pikuar me mëndjen e penën e artë të Lefter Çipës. Janë disa këngë, besoj një dyzinë e ca, që shoqërohen me instrumentat popullorë të Labërisë, më saktë të çobanëve në male por asnjera nuk ngjan me tjetrën. Duhet të jesh njohës i mirë i i melodive baritore për të ditur ku është vija melodike e njerit e ku e tjetrit, kaq shumë janë shkrirë fyelli e dyjaria me njera tjetrën, kaq shumë interpretët janë futur në botën e melosit labo-himariot po edhe këngëve epokale piluriote. Kaq shumë janë futur në "lëkurën" e njeri tjetrit këta artistë malesh. Askush tjetër në vist ku lëvrohet kënga me iso, askund edhe në ato treva ku instrumentat popullore baritore gjënden si traditë nuk kanë mundur të realizojnë interpretime me kaq shumë mjeshtëri e magji sa dyshja piluriote Gjiçali e Kongjini, të gjitha me një përsosmëri të rrallë. “Bejka e bardhë” hapi udhën pastaj “Kuaca e kuqe”, “O moj culë e Labërisë”, “Në të marrça manushaqe”, “Thëllëzë e maleve t’borës”,”Kaq të bukur jo s’të dija”, “Lule verdhë e barë i njomë” e të tjera këngë të shoqëruara me instrumenta popullorë tradicionalë përbëjnë një gjerdan më vehte e një pasuri të rrallë në korpusin e madh të këngëve piluriote. Milto Gjiçali fyellit i bie me buzë ashtu si është edhe mënyra më tradicionale e këtij instrumenti, vonë, të tjerë përdorin edhe atë që quhet me “dhëmbë” kur perimetrin e metaltë të fyellit e vendos diku midis dhëmbit. Gjiçali i Pilurit është tërësisht në traditën e herëshme, madje edhe fyellin e përdor me gjashtë bira, e shtata qendron e hapur në pjesën e mbrapme dhe që përdoret në rolin e “kthyesit”. Gjashtë birat janë për melodi, shatë janë për nota- më thotë Miltua kur tentoj të më thotë diçka më shumë rrreth fyellit që përdor. Të rënët me buzë është tjetër gjë, meloditë kanë tjetër ëmbëlsi, tjetër ndjesi dëgjimi, tjetër shprehi avazesh. "Kur i bije culës-ë, Me anë të buzës-ë..." thotë kënga. Në Pilur fyelltarët kanë qenë me nam, falë natyrës si askund tjetër me male e vërri, nga vendet me traditë të lashtë blegtorale si rrallë në viset labo-bregase. Të parët si trashëgimi tani na kanë lënë pas kujtimet ndërkohë që Milto Gjiçali ka kohë që ka krijuar mbretërinë e tij të pa konkurueshme në përdorimin e fyellit të metaltë. Aty brenda asaj cilindratoje të bronxtë mblidhen e bëhen bashkë gjuhët e zogjve, ligjërimat e nënave, haretë e kopeve me zile e këmborë, fëshfërima e barit, gurgullima e krojeve, flladi i detit, nuret e vajzave …- Më trego ndonjë histori të ndodhur gjatë jetës artistike, një jetë në koncerte e skena, si është ajo puna e culës nën mëngë, vazhdoj si për ta ngacmuar. - Atë e dinë të gjithë-më thotë, bëri bujë të madhe. - E dinë por tjetër gjë kur tregon vetë dora për mëngoren e tij, i them dhe aparatin e telefonit e çoj te regjistruesi. Dhe Milto Gjiçali nis të tregojë. Pas suksesit të madh që pati “Bejka e bardhë” në Kala na caktuam të jemi pjesë e koncertit me numërat më të mira të festivalit i cili do të jepej përpara udhëheqies së kohës në Tiranë. U gëzuam sa s’kishte ku të vinte, për vehte dhe për këngën. Por duket se ishim gëzuar përpara kohe, kur po bënim prova për koncertin Lefterin e thirrën organizatorët, ata që merreshin me ato punë, emra dhe artista të mëdhenj ishin. Kënga do këndohet pa e shoqëruar me instrumenta, vetëm kënga si këngë, i thonë prerë. Lefteri ishte përpjekur tu mbushte mendjen se kishin të bënin me një krijesë orgjinale shqiptare por s’qe e thënë. U dakortua se ashtu do të vepronte si ata po i thoshin ndërkohë që tjetër plan kishte bërë në mendje. Ti Milto, mu drejtua mua, do ta futësh nën mëngë, edhe ti Arqile, i tha Arqilesë. Ti Margarit, në brez, nën brez- i thotë Margaritit për dyjaren që është e shkurtër. U tha, u bë. U bë prezantimi i grupit dhe dolëm. Sa u vendosëm pranë mikrofonave, si me komandë nxorrëm “armët” e fshehura sipas porosisë. Ç’u bë më pas as unë s’di ç’të them, di që të gjithë u ndgritën në këmbë me duartrokitje e brohorima të mëdha. Kur dolëm pas skene që mbaruam, vetë ata që i kishin thënë Lefterit të mos përdornim instrumentat ju hodhën në qafë e s’mbaheshin nga gëzimi. Edhe sot më shkojnë mornica kur e kujtoj -më thotë dhe sytë duket se i rrëmbushen prej nostalgjisë e mallit...për shokët e kryearkitektin e grupit. Tani po shkon drejt mbushjes se dy shtatave por duket se shifrat do shënohen thjesht si numëra për statistikë, mosha artistike ende se ka arritur finishin. Shoqërimi i “Konovakës” piluriote në Kalanë e Gjirokastrës, në festivalin kombëtar vetëm përpara një viti, po edhe kënga perlë kushtuar “Nderit të Kombit” Lefter Çipa vetëm pak kohë më parë në skenën më të madhe të kryeqytetit nuk lenë vend për fjalë. Kristo Çipa me “Bejkën e bardhë” vazhdojnë ta kenë në ballin e grupit duke endur të tjera melodi e magji avazesh folklorike piluriote.

Sejmen Gjokoli.   Vlorë; 21.06.2024